Λίνος Πολίτης, Τὸ «ἐλεύθερο σκιτσάρισμα» τοῦ Παπαδιαμάντη

Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας, Ἀθήνα 1980, Μ.Ι.Ε.Τ., σελ. 204-205

«Ἡ νοσταλγία εἶναι τὸ βασικὸ καὶ τὸ μόνιμο στοιχεῖο στὸν Παπαδιαμάντη, εἶναι ἡ δύναμη καὶ ἡ ἀδυναμία του. Τὸ ἔργο του, ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ ζοῦσε ἀκόμα ὡς τὶς μέρες μας, ἔγινε πολλὲς φορὲς στόχος τῆς κριτικῆς, ποὺ ἔφτασε ἄλλοτε ὡς τὸ ὑπερβολικὸ ἐγκώμιο καὶ τὸ θαυμασμὸ καὶ ἄλλοτε ὡς τὴν ὑποτίμηση καὶ τὴν ἄρνηση. Ἡ ἀρνητικὴ κριτικὴ ἐπισήμανε τὴ χαλαρὴ σύνθεση τῶν διηγημάτων του, τὴν ἀπουσία ἑνὸς σχεδίου, τὴν ἔλλειψη βούλησης καλλιτεχνικῆς. Στὸ μεγαλύτερο μέρος τοὺς οἱ παρατηρήσεις αὐτὲς εἶναι σωστές. Ἡ ἔλλειψη ὅμως τῆς συνθέσεως ὀφείλεται τὶς περισσότερες φορὲς στὸ χαρακτήρα τῆς νοσταλγίας καὶ τοῦ στοχασμοῦ. Οἱ ἰδέες, ἀδέσμευτες ἀπὸ ἕνα προκαθορισμένο σχέδιο, ἀκολουθοῦν τὴν πορεία τοῦ ρεμβασμοῦ - καὶ ἡ ἔλλειψη αὐτὴ τῆς δέσμευσης ἀποτελεῖ μίαν ἀρετὴ καὶ μιὰ γοητεία. Ὅπως στὰ σκίτσα πολλῶν ζωγράφων, ἡ δύναμη τοῦ Παπαδιαμάντη ὑπάρχει σ᾿ αὐτὸ τὸ ἐλεύθερο σκιτσάρισμα. Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ἀναμφισβήτητο εἶναι πὼς ὁ Παπαδιαμάντης, πέρα ἀπὸ τὸ “ἠθογραφικὸ” ὑπόβαθρο, ἔχει συλλάβει μερικὰ βασικὰ καὶ ὄχι τόσο εὐκολοσύλληπτα χαρακτηριστικὰ τοῦ νεοελληνικοῦ χαρακτήρα, ἔχει δεσμεύσει μὲς στὰ διηγήματά του κάτι ἀπὸ αὐτὸ ποὺ θὰ μπορούσαμε νὰ τὸ ὀνομάσουμε νεοελληνικὴ λαϊκὴ μυθολογία. Τὰ παιδιάτικα χρόνια του στὸ νησί, ὁ σύνδεσμος ποὺ εἶχε ἀπὸ τὸν πατέρα τοῦ τὸν παπὰ μὲ τὸν κόσμο τῆς ὀρθοδοξίας (ὁ ἴδιος ἦταν ψάλτης καὶ τοῦ ἄρεσε νὰ παίρνει μέρος σὲ κατανυκτικὲς ἀγρυπνίες), ὁ ἀπόκοσμος βίος του στὴν Ἀθήνα καὶ οἱ συντροφιὲς μὲ ταπεινοὺς ἀνθρώπους τοῦ λαοῦ, ὅλα αὐτὰ δίνουν μιὰ ἐγκυρότητα στὶς ἀποτυπώσεις του -κάτι ποὺ ὁδηγεῖ βαθύτερα καὶ μακρύτερα ἀπὸ τὴν ἁπλὴ “ἠθογραφικὴ” περιέργεια ἢ τὸ “λαογραφικὸ” ἐπιστημονικὸ ἐνδιαφέρον. Καὶ αὐτὸ τὸ πολύτιμο ἐγγράφουν στὸ ἐνεργητικό του οἱ θαυμαστές του».